Eemnes of Eemnes-Buiten is een stad en gemeente in de Nederlandse provincie Utrecht. Eemnes bestaat vanouds uit twee delen: Eemnes-Binnen, dat vooral bestaat uit een aantal boerderijen langs de Wakkerendijk, en het iets noordelijker gelegen Eemnes-Buiten (tegenwoordig vaak afgekort tot Eemnes) waar enkele forse nieuwbouwwijken zijn neergezet. In Eemnes-Buiten staat nog een aantal oude huisjes van de vroegere dorpskern, en een klein oud raadhuis aan de Wakkerendijk dat nu in gebruik is als restaurant Het Oude Raadhuis.
De naam Eemnes is een samentrekking van 'eem' (rivier) en het historische Nederlandse woord 'nes' (landtong). De naam wordt al in een oorkonde uit 1269 gebruikt.
Geschiedenis
In de Middeleeuwen was de monding van de Eem een moerassig gebied dat meestal onder water stond. Na de Allerheiligenvloed van 1170 daalde echter het waterpeil in het drassige gebied rond de Eemmond. Daardoor kon ontginning van het gebied plaatsvinden en ontstonden het dorp Ter Eem en Huis Ter Eem. De ontginning van het moerasgebied begon vanuit een landtong, een zogenaamde nes, in de binnenbocht van de Eem. De verkaveling vond plaats in westelijke richting vanaf de zomerdijk bij Ter Eem. Als noordgrens werd een zijdwende aangelegd. Deze liep oost-west, aan de noordzijde van de huidige Eemnesservaart ter hoogte van de Laarderweg. Eerst werd het gebied ten zuiden van de kade ontgonnen, en vervolgens het noordelijke deel, Eemnes Buitendijks. De naam Eemnes wordt voor het eerst genoemd in een document uit 1269. In de 14de eeuw verhuisden veel ontginners van Ter Eem naar Eemnes. De ontginning kwam steeds dichter bij de grens van Holland, wat soms leidde tot grensconflicten. De Graaf van Holland liet rond 1325 met leeuwenpalen een grens markeren. Deze rede liep op de plaats waar nu de Meentweg en de Wakkerendijk lopen. De nederzetting werd later het huidige Eemnes dat in 1339 al een eigen bestuur had met 13 schepenen. Het gebied ten westen van de rede werd door de graaf Oost-Holland genoemd. De Eemnessers hadden bisschop Jan van Diest toegezegd niet verder westwaarts te verhuizen. Na de dood van Jan van Diest vestigden de ontginners zich rond 1342 toch op de rede, waarover inmiddels en weg was aangelegd. Daarop brandde de nieuwe Utrechtse bisschop Jan van Arkel als straf hun bezittingen af, inclusief het pas gebouwde kerkje in de huidige Kerkstraat. Uiteindelijk zou met graaf Willem V in 1356 de vrede definitief worden.
Om de bewoners daarna aan zich te binden verleende hij Eemnes in 1352 stadsrechten. Ook mocht het verwoeste oude kerkje worden herbouwd. De kerk werd toegewijd aan de Heilige Nicolaas. Het zuidelijk deel van Eemnes zou echter bij Ter Eem blijven met de scheisloot tussen de percelen Wakkerendijk 178 en 180 als grens. Om buurgemeente Ter Eem tevreden te houden, mochten zij het zuidelijke deel van Eemnes houden. Het hele gebied ten noorden van de scheisloot zou later Eemnes-Buiten worden genoemd en het gebied ten zuiden ervan Eemnes-Binnen. In 1439 werd het gebied ten zuiden van de scheisloot om strategische redenen los gemaakt van de nederzetting Ter Eem (Eembrugge). Het gebied kreeg stadsrechten onder de naam Eemnes-Binnendijks. Het kreeg bovendien toestemming om een eigen kerk te bouwen. Deze Sint Pieterskerk werd in de volksmond het Dikke Torentje genoemd. Bij plunderingen door de voortdurende twisten tussen Holland en Utrecht werd Eemnes op 21 december 1481 door de Hollanders aangevallen en platgebrand. Deze inname en plundering van Eemnes vond plaats tijdens de Stichtse Oorlog (1481-83), en was een onderdeel van de Hoekse en Kabeljauwse twisten.
Na de Reformatie bleef een groot deel van de bevolking rooms-katholiek. Zij kwamen bijeen in een schuurkerk aan de Wakkerendijk. Dit werd later een definitief kerkgebouw dat op de plaats stond van de huidige Grote of Sint-Nicolaaskerk aan de Kerkstraat.
In 1589 werd de Eemnesservaart gegraven. Aan de oostzijde van de Wakkerendijk werd een haven aangelegd, met een marktveld ertussen. In de zomerdijk, aan het einde van de vaart, kwam toen een houten schutsluis. Zo konden schepen met hooi, bouwmaterialen en turf worden vervoerd via de Eem. In 1650 werd de houten sluis in de zomerdijk vervangen door een stenen sluis die in 1994 werd gerestaureerd. In 1811 werden Eemnes-Buiten en Eemnes-Binnen samengevoegd tot één gemeente Eemnes. De woningen van de 1148 inwoners stonden aan de westzijde van de Wakkerendijk en de Meentweg. Na de aanleg van de Afsluitdijk in 1932 verloor de Wakkerendijk haar zeewaterkerende functie. De dijk werd deels afgegraven en na een ruilverkaveling werden dwarswegen naar de Eemnesser polder aangelegd. Daarbij werden melkveehouderijen van de Wakkerendijk en de Meentweg verplaatst naar de polder. De boerderijen aan de westzijde van de Wakkerendijk verloren hun functie en kregen een woonbestemming.
Vanaf de zeventiger jaren van de twintigste eeuw werden woonwijken aangelegd en de Rijksweg A27 maakte dat Eemnes meer gescheiden raakte van Laren.
